Na powstanie podobozu Monowitz bezpośredni wpływ miała decyzja władz koncernu chemicznego IG Farbenindustrie A.G. ze stycznia 1941 r. o budowie w pobliżu Oświęcimia oraz wsi Dwory i Monowice fabryki kauczuku syntetycznego i paliw płynnych.

Węgiel kamienny miały zapewnić pobliskie kopalnie w Jawiszowicach, Libiążu i Jaworznie, wodę gwarantowała Wisła, wapń - kopalnia w Krzeszowicach, sól - kopalnia w Wieliczce. Istniejąca sieć linii kolejowych umożliwiała szybki transport z i do fabryki. Atutem było także to, że w momencie podjęcia decyzji o budowie, obszar ten znajdowała się poza zasięgiem bombowców alianckich.

Pierwszym etapem inwestycji było wysiedlenie i wywłaszczenie mieszkańców oraz wyburzenie ich domów na terenie zakupionym przez IG.  Władze koncernu od początku inwestycji borykały się z brakiem siły roboczej. Zabiegi o przydział robotników przymusowych przebiegały opieszale. W związku z tym władze IG Farbenindustrie A.G. podjęły rozmowy z dowództwem                  KL Auschwitz o zatrudnieniu więźniów.  Po negocjacjach zawarto porozumienie. W zamian za skierowanie na preferencyjnych warunkach więźniów do pracy przy budowie fabryki, IG miała przekazać na rzecz KL Auschwitz materiały budowlane na rozbudowę infrastruktury obozowej.

W połowie kwietnia 1941 r. na budowę zaczęto dowozić ciężarówkami pierwsze komanda więźniów. W maju przychodzili z oddalonego o ok. 7 kilometrów obozu macierzystego. Ich przemarsz wiódł przez Oświęcim, co wzbudzało protesty miejscowych władz. W związku z tym oraz faktem, iż liczba zatrudnionych więźniów wzrosła do około 1000 osób, w lipcu 1941 r. zdecydowano o dowożeniu koleją z KL Auschwitz do stacji Dwory.

W 1942 r. zapadła decyzja o umieszczeniu więźniów w bezpośrednim sąsiedztwie budowy - we wsi Monowice, w kompleksie barakowym pierwotnie przeznaczonym dla robotników cywilnych. Pod koniec października trafili tu piersi więźniowie, w sumie było ich około 2000. Głównie Żydów, niemieckich więźniów kryminalnych wyznaczonych na kapo oraz innych narodowości, w tym Polaków.

Ze względu na duże zapotrzebowanie na robotników, rozbudowywano infrastrukturę obozową,  co trwało do 1944 r. Liczba więźniów wzrastała w szybkim tempie. Pod koniec grudnia 1942 r. było ich 3,5 tys., w połowie 1943 r. ponad 6 tys., a w lipcu 1944 r. ich stan osiągnął 11 tys. Odsetek Żydów wśród ogółu pracujących na terenie budowy jesienią 1943 r. stanowił około 70%, wiosną roku następnego było ich już około 90 %.     

Więźniowie mieszkali w barakach z oknami, ogrzewanych w porze zimowej. Były one przeznaczone dla około 170 osób, jednak w większości lokowano ich znacznie więcej. Cześć z nich musiała spać w pojedynczych łóżkach parami. Mieli oni do dyspozycji koce, sienniki i poduszki wypełnione słomą. W baraku znajdowały się również miski oraz kubki. Na terenie obozu były umywalnie oraz latryny, zorganizowano również szpital. Racje żywnościowe nie odbiegały od standardów kompleksu KL Auschwitz. Tak zwana  „Buna-Suppe”,  wydawana w czasie pracy w niewielkim stopniu, uzupełniała ubogą dietę więźniów.       

Więźniów zatrudniano do ciężkich prac fizycznych. Niwelowali teren, kopali rowy, budowali drogi, rozładowywali transporty materiałów budowlanych. W krótkim czasie opadali z sił, a ich wydajność, mimo poganiania i bicia, szybko spadała. Władze fabryki, chcąc utrzymać wysokie tempo realizacji inwestycji, starały się wymusić na władzach obozowych wymianę chorych i wycieńczonych więźniów, powołując  się na zawarte wcześniej umowy. Żądały systematycznej wymiany więźniów słabych i chorych na nowych. Władze przeprowadzały na terenie podobozu częste selekcje. Nienadających się do pracy kierowano do szpitala w Auschwitz, gdzie dobijano ich zazwyczaj zastrzykiem z fenolu lub do szpitala z Birkenau, lub bezpośrednio do komór gazowych. Więźniowie umierali również w szpitalu obozowym oraz na palcu budowy.

Pracownicy IG Farben, nadzorujący budowę, w dalszym ciągu uważali, że wydajność pracy więźniów jest niedostateczna. W związku z tym proszono władze obozowe o zaostrzenie dyscypliny wśród więźniów. By zrealizować i to żądanie koncernu sprowadzono do Monowitz niemieckich kryminalistów mających pełnić funkcję kapo. Ten zabieg również nie przyniósł zamierzonego efektu, w związku z tym władze IG zaproponowały wprowadzenie sytemu akordowego. Za wydajną prace więzień mógł uzyskać bony na zakupy w kantynie obozowej lub wizytę w obozowym domu publicznym. Wprowadzony system nie wpłyną na podniesie efektywności pracy i tym samym zaprzestano jego stosowania. Wraz ze zmianą teatru wojny w  1944 r. na niekorzyść III Rzeszy, poprawiła się sytuacja więźniów. Systematycznie zmniejszano czas trwania apeli, a niektórzy kapo, esesmani oraz majstrowie ograniczyli stosowanie kar cielesnych.

Z więźniami KL Auschwitz przy budowie fabryki pracowali więźniowie innych kategorii - wychowawczych, robotników przymusowych, jeńców angielskich i włoskich. Mimo iż byli oni pozbawieni wolności, ich statut różnił się zasadniczo od osadzonych w KL.

Liczba ofiar budowy fabryki IG Farbenindustrie A.G. jest szacowana na około 10 tys.      

Ewakuacja obozu nastąpiła 18 styczniu 1945 r. Więźniów zdolnych do marszu doprowadzono do Gliwic, skąd zostali przetransportowani koleją w odkrytych węglarkach do obozów Buchenwald i Mauthausen.

Bibliografia:

Setkiewicz P., Wybrane problemy z historii IG Werk Auschwitz, Zeszyty Oświęcimskie nr 22, Oświęcim 1998.

Setkiewicz P., Budowa IG Werk Auschwitz jako „niezmierzony impuls” dla stworzenia w Oświęcimiu ośrodka zagłady Żydów?, Zeszyty Oświęcimskie nr 23, Oświęcim 2002.